Түрлі бұқаралық ақпарат құралдарының жарыса-жанталаса жазуының арқасында ДАИШ туралы естімеген адам кемде-кем шығар. Бүкіл әлем жұртшылығының назары сонда десек қателесе қоймаймыз. Шын мәнінде Сирия мен Иракта орын алып отырған күрделі жағдай түрлі мәселелерге жол ашып, көптеген елдердің ақпарат кеңістігіндегі қақтығыс алаңына айналды. Бұл құбылысқа әр ел өз мүддесі тұрғысынан баға бере отырып, кінәліні іздеуде. Бірілері алпауыт АҚШ, Батыс Европа елдері мен Израильді кінәласа, өз кезегінде олар сол елдердің режимдері мен қатар Ресей өкіметін кінәлап бағуда. Ал Иран өкіметі мен шииттік режимді жақтаушылар Сауд Арабиясы, Қатар, Түркия секілді мұсылман елдерін тікелей жауапкер ретінде қарауда. Мәселенің саяси астарларына қатысты тым көп жазылғандықтан, оның егжей-тегжейін саяси сарапшыларға қалдыра отырып, бұл мәселеге біз діни тұрғыдан ғана баға беруге тырысып көрейік.
Иә, 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін әлемде исламофобияның күшейгені белгілі. Осының салдарынан ислам террор діні ретінде қабылдана бастады. Сол он бес жылдың ішінде осы түсінік көптеген адамдардың санасына сіңіп те үлгерді. Өйткені Таяу Шығыстағы «Араб көктемінен» кейінгі оқиғалар мұсылман-араб елдерін қызып тұрған соғыс ошағына айналдырып жіберді. Даниядағы карикатураға қатысты үлкен дау, Франциядағы журналистердің өлтірілуі, т.б. секілді оқиғалар адамдардың көз алдында Ислам деген кезде террорлық әрекеттер елестеп, үрей тудыратын болды. Мұсылман ғалымдары мен қатар көптеген елдің ықпалды тұлғалары Исламның террормен байланысы жоқ екендігін, адамдар арасындағы бейбітшілік пен сенімділіктің тірегі, әділдік пен мейірімділіктің қайнары екенін қанша атйқанына қарамастан, әлемдік бұқаралық ақпарат көздерінде Исламға қарсы шабуыл тым қарқынды әрі ықпалды түрде жүргізілуде. Ақырында, Ислам соғыс діні секілді қабылдана бастады. Әсіресе, Иракта ДАИШ-тің жасаған сұмдықтарына куә болған әлем жұртшылығының көз алдында мұсылмандар мейірімсіз, қараңғы, көзі қанға тоймайтын құбыжыққа айналды.
Исламды зұлымдықпен, терроризммен қатар қоюдың тарихи қателік әрі шындықты бұрмалаушылық екенін тағы да бір қайталап айта кеткім келеді. Этимологиялық тұрғыда алған күннің өзінде Ислам мен террордың бір-бірінен қаншалықты алшақ ұғымдар екендігі айтпаса да көрініп тұр.
Әсілінде Исламды терроизмге телу 1990 жылдардағы әлемде орын алған саяси оқиғалардан кейін ғана қылаң бере бастағаны белгілі. Сондықтан бұл мәлім мәселеге көп тоқталып жатпай-ақ, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарында және террористік қарулы күштердің арасында Исламға қара күйе жағу үшін қолданылып жүрген «жиһад» және «халифат» секілді ұғымдарға тоқтала отырып, мәселеге үңілейік.
Қазіргі таңда Исламды терроризммен байланыстыруға жол ашқан себептердің бірі Исламдағы «жиһад» ұғымының бұрмаланып көрсетілуі болып табылады. Ол – әрі кейбір мұсылмандар, әрі басқа дін өкілдері тарапынан бұрмаланып, бұрыс түсініліп жүрген басты ұғымдардың бірі. Араб тіліндегі жиһад сөзі «алға қойған мақсатқа жету үшін күш-жігер жұмсау», «талпыну», «тырысу» деген сияқты мағыналарды қамтиды. Жиһад сөзі батыстық ақпарат құралдарында негізгі мағынасынан бұрмаланып дін үшін жасалатын «қасиетті соғыс» деп аударылып жүр. Бұл – біле тұра әдейі жасалып отырған бұрмалаушылық.
Ислам дініндегі жиһад – дін үшін жасалатын «қасиетті соғыс» емес. Ислам діні кез келген діни соғысқа қарсы. Дін және сенім мәселесі кез келген адамның ар-ождан бостандығына тапсырылатын өте нәзік мәселе. Адамның діндарлығы жүркетегі Аллаға деген ыстық ықыласына қарай бағаланады. Сондықтан Құрандағы «Дінде зорлық жоқ» («Бақара» сүресі, 256-аят) деген қағида ешкімді күштеп иманға келтіруге болмайтындығын шегелеп тұрып көрсетіп берген. Құранда адамдар арасындағы түрлі сенімдердің болуы арнайы Аллаһ тағаланың қалауы ретінде қарастырылған. Мысалы, «Худ» сүресінде: «Егер Жаратқан Иең қалаған болса, адамдардың барлығы бір үмбет (бірдей сенімде) болар еді. Бірақ олар үнемі әртүрлі жолды ұстануда» («Худ», 118) десе тағы бір аятта бұл шындық «Егер Жаратқан Иең қаласа, жер бетіндегі адамдардың барлығы тегіс иман келтірер еді» («Юнус», 99) деп баяндалған.
Сондықтан Құран Кәрімде ислам дінін өз еркімен қабылдағысы келмеген адамдарға «Сендердің діндерің – өздеріңе, менің дінім өзім» («Кафирун» сүресі, 6-аят), «Қалаған иман келтірсін, қаламаған иман келтірмесін» («Кәхф» сүресі, 29-аят), деген аяттармен қатар Пайғамбардың міндетінің адамдарға дінді айтып жеткізу, оларды күштеп кіргізу емес екендігін көрсеткен көптеген аяттар да бар («Мәида» сүресі, 99-аят, «Ғашия» сүресі, 22-аят.)
Сондықтан ислам тарихында дінге зорлықпен кіргізу болмаған. Иудейлер өз дінінде, христиандар да өз дінінде қала берген. Мұсылмандар өз мемлекетінде тұратын кез келген азаматты өз қорғауына алған. Олардың құлшылық орындарына тиіспеген. Қазіргі таңда мұсылман елдерінде сонау ерте кезеңнің өзінде салынған құлшылық үйлерінің әлі күнге дейін сақталып қалуы – Ислам дінінің ар-ождан бостандығына қаншалықты мән бергендігінің бұлжымас дәлелі. Ал қазіргі таңда өздеріне «халифат» деп жариялап алған қараңғы, қан көрмесе тұра алмайтын деңгейге жеткен озбырлардың мұсылмандықты күштеп қабылдатқызып, қабылдамаған жағдайда шімірікпестен айуандықпен өлтірулері қай қиялдарынан туған жиһад? Бұл – Құдай жолында жасалып жатқан жиһад емес, Алланың дініне қарсы жасалып жатқан қиянат.
Жиһадты мұсылман ғалымдары негізінде үлкен жиһад және кіші жиһад деп екіге бөледі. Пайғамбарымыз (с.а.с.) ауыр шайқастан қайтып келе жатып «Кіші жиһадтан үлкен жиһадқа келе жатырмыз» деген кезде сахабалар мұндай кескілескен, жан-алысып жан беріскен соғыстан үлкен қандай жиһад бар екен деп таң қалған еді. Шын мәнінде мұндай соғыстар өткінші құбылысқа жатады. Үлкен жиһад деп адамның кемелдікке көтерілуіне кедергі келтіретін ең үлкен дұшпаны нәпсімен күресіне байланысты айтылған. Ал кіші жиһад көбіне материалдық тұстарды қамтиды. Сондықтан да қолға қару алып күресу мағынасындағы жиһад парыз айын, яғни кез келген адам жасауы қажет парыз емес. Ол парыз кифая, яғни оны мемлекеттің қарулы күштері жасаса, өзге адамаддың оған қатысуы міндет емес. Ал нәпсімен болатын соғыс жан алқымға келгенге дейін бітпейтіндіктен, бұл үлкен жиһадқа саналған.
Қысқаша қайтарсақ, мұсылманның адамдармен қатынасында барлық амалдарын Алла тағаланың ризашылығы үшін жасауы осы ұғымның аясына кіреді, ал Оның ризашылығына бастайтын жолдар аса көп. Мәселен, адамзат өмірін жақсарту, қоғамда әділдікті оррнату, мейірімділік таныту, білім алу, қажылыққа бару т.б. секілді ізгі әрекеттердің барлығы өз кезегінде жиһад саналмақ.
Сол тұрғыдан қарастырар болсақ, қолға қару алып соғысу мұның азғантай бір бөлігі ғана. Ол діннің ең негізгі элементі емес. Оның өзінде де белгілі қағидалармен шектеліп, жүйеленген және оның басты мақсаты – зұлымдыққа қарсы тұру. Жалпы алғанда соғыс жағдайында ешқандай құқық сақталмайтыны белгілі. Ал Исламда соғыс жағдайының өзінде қатаң сақталуы қажет талаптар бар. Адамзат тарихында соғысқа күрделі шектеулер қойған Ислам діні ғана. Құран Кәрімде: «Әй мүміндер! Алла үшін куәлікте туралық пен табандылық танытыңдар. Және бір қауымға деген өшпенділік сендерді әділетсіздікке жетелемесін. Әділ болыңдар. Сол тақуалыққа жақынырақ және Алладан қорқыңдар. Күдіксіз Алла не істегендеріңнен толық хабардар» («Мәида» сүресі, 8-аят) – деген аят жаудың өзіне әділдік таныту қажет екенін ескертеді. Сонымен қатар: «Өздеріңмен соғысқандармен Алла жолында соғысыңдар да шектен шықпаңдар. Негізінен Алла (Т.) шектен шығушыларды жақсы көрмейді» («Бақара» сүресі, 190-аят) – деген аяттан мына маңызды мәселелерді аңғарамыз:
Демек қазіргі ДАИШ содырларының «жиһад» деп жар салып, қан төгуінен Құранның қойған бұл мақсаттарын көре алмаймыз.
Ислам дінінде бейбітшілікті сақтауға ешқандай амал қалмаған кезде соғысуға рұқсат берілгенімен, соғыстың жалпы адамға ұнамсыз нәрсе екені мына аятта былайша баяндалады: «Сендерге ұнамаса да (керек кезде Алла жолында) соғысу парыз етілді»(«Бақара» сүресі, 216-аят). Құран Кәрімде мұсылман баласына парыз ретінде бекітілген мәселелердің ішінде осы соғыс қана араб тілінде «курһ», яғни ұнамсыз деген сөзбен келген. Сонымен қатар Алла елшісі (с.а.с.) де бір хадисінде: «Дұшпанмен бетпе-бет келуді тілемеңдер. Алайда дұшпанмен бетпе-бет келе қалсаңдар, сабыр етіп, табандылық танытыңдар», – деген (Бұхари, Жиһад, 112, 156). Ал, қазіргі ДАИШ содырлары соғысты барынша жарнамалап, жастарды арбап, қатарларына қосуда.
Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) да хадис шәріптерінде соғысқа қатысты қатаң талаптар қойған. Пайғамбарымыз соғысқа кетіп бара жатқан қолбасшыларына мынадай ескертулер жасаған: «Алланың атымен жолға шығыңдар. Алла жолында күресіңдер. Соғысатын адамдарыңмен араларыңда келісімдер бар болса, оны қадағалаңдар. Шектен шықпаңдар, соғыс кезінде өлтірген адамдарға «мүсле» (өлі денелерін тілгілеп, көздерін ойып, мұрындарын кеспеңдер) жасамаңдар. Балаларды, әйелдерді, қарт кісілерді, ғибадатханалардағы адамдарды өлтірмеңдер».Тіпті жараланған жау әскерлерінің өзіне көмек көрсетуді бұйырып, ағаштарды, егін алқаптарын өртеуге тыйым салған (Ахмед ибн Ханбәл, Муснәд, 1/300. Әбу Дәуід, Жихад, 82). Ислам дінінің бұл дәстүрін Пайғамбарымыздан кейін келген халифалар мен мұсылман елдері басшылары қатаң ұстанып отырды.Шариғаттың бұл заңдылығын ешкім алып тастаған емес. Бұл ерекше мән берерлік жәйт.
Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жүргізген шайқастарына үңіліп қарар болсақ, көп адамның өлмегенін көреміз. Яғни пайғамбарымыз зұлымдықты тоқтату үшін үлкен күш салумен қатар, бір адамның өмірін сақтап қалу үшін өте үлкен күш-қайрат жұмсағанын көреміз. Өйткені ол соғыс кезінің өзінде астамшылық пен шектен шығушылыққа жол бермеген. Ал қазіргі ДАИШ-тіктердің жасап жатқан бейкүнә адамдарды малша, аяусыздықпен, өте жиіркенішті түрде қырып-жоюлары қай шариғаттан алынған? Негізінде ол лаңкестердің жасап жатқанының жиһад түгілі, исламға мүлдем қатысы жоқ. Олар – өздерін мұсылман санап, исламды мүлде тани алмаған сауатсыз, қараңғы, бәдәуи саналы адасушылар.
Адам өлтіру арқылы жұмаққа кіремін деу бос қиял ғана. Бейкүнә адамдарды өлтіру арқылы Алла тағаланың разылығына бөленемін деу барып тұрған азғындық пен үлкен қателік. Ал әрбір мұсылманның басты мақсаты – Алла ағаланың разылығына бөлену.
Ислам соғысты барынша шектеп, әділдік пен бейбітшіліктің болғанын қалайды. Ислам діні өзге адамдарды, мәдениеттірді жойып, жоқы қылуды тіптен көздемейді. Бұған Пайғамбарымыздың өмірі мен оның ізін жалғастырған ардақты сахабалардың өмірі куә. Пайғамбарымыз (с.а.с.) қоғамда бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау үшін әлсіз болып тұрған кезеңде де, күшті болып тұрған кезеңде де кез-келген келісімді жасауға дайын тұрған. Мәселен, Хұдайбия келісім шарты қаншалықты ауыр болғанына қарамастан Пайғамбарымыз мүшіріктермен келісімге келген. Мәдинада күшті болып тұрған кездің өзінде июдей және христиандармен келісім шарт жасасқан. Мәдина келісім шарты – бұны дәлелдейтін ең маңызды және сонау ерте кезеңнің өзінде жазбаша түрде бекітілген құқықтық құжат.
Сонымен қатар, жеке адамдар мен кейбір топтардың өз бетінше жиһад жариялауға ешқандай құқы жоқ. Соғысты тек қана мемлекет жариялай алады. Кейбір құқықшылар формальді түрде ДАИШ ұйымында мемлекеттің белгілері бар дегенімен, шындап келгенде олардың күшпен басып алып, елді тонап, озбырлық және қорқынышпен ұстап отырған территориясы мемлекетке жатпайды. Олар өз озбырлықтарын заңды етіп көрсету үшін өздерін мемлекет ал басшыларын «халифа» деп жариялаған.
Шын мәнінде олар халифат бола алады ма және басшылары халифа ма?
Алдымен мына жайтты айта кетейік. Құран Кәрімде мемлекет билігі міндетті түрде халифат деп аталуы керек деген ешқандай да бұйрық жоқ. Қала берді Пайғамбарымыз (с.а.с.) : «Менен кейін халифалық отыз жыл ғана жалғасады. Ал одан кейін патшалықтарға айналады»,– деген (Әбу Дәуіт, Сунна, 8; Тирмизи, Фитән, 48 ). Демек нағыз халифалыққа лайық кезең сол алтын ғасырдағы отыз жылдық кезеңмен шектеліп тұр.
ДАИШ-тің өзін халифат деп жариялап өзге мұсылмандарды өзіне бағынуға шақыруы исламның ұстанымдарына да әлдемдегі қазіргі жағдайға да мүлдем сәйкес келмейді. Ислам шариғаты бойынша халифа мұсылман үмбетінің бәріне ортақ бір өкіл болып табылады. Сондықтан мұсылман үмбеті келісу арқылы немесе жоғары деңгейдегі мұсылман ғалымдары, мұсылман мемлекетттері немес үлкен мұсылман қауымдастықтары лайық деп тапқан жағдайда ғана халифалық жайлы сөз қозғауға болады. Демек өте жоғары маңызға ие халифаны күллі мұсылман үмбетінің шынайы жан ашырлары ғана лайық көріп таңдайды. Ондай халифа таңдала қалған жағдайда бүкіл істерін Құран мен сүннеттегі Алланың бұйрықтарына сай, елді шура, яғни мұсылман үмбетінің мәселелерін шешуге лайықты тұлғалардан тұратын кеңес арқылы басқаруы тиіс. Ал құрамында ешқандай ғалымы да жоқ, мұсылман үмбеті түгілі сол аймақта «халифат құрамыз» деп күрес жүргізіп жатқан түрлі топтардың өзі мойындамаған ат төбеліндей ғана содырлардың өздерін халифат деп жариялап, ойларына келгенін жасаулары ислам шариғатының нормаларына мүлдем сәйкес келмейді. Сондықтан ислам құқығында ерекше орны бар халифалықты террористік ұйыммен байланыстыру – Исламға жасалған ауыр қиянат.
Халифалық міндетті атқаратын адамның бойында табылуы қажет кейбір мынадай ерекшеліктерді алға тартқан. Ғалымдар бірауыздан келіскен сипаттарға мұсылман, көркем мінез құлыққа ие, ижтихад жасай алатындай дәрежеде білімді, жауапты міндетті алып жүре алатындай тән және жан саулығына ие, әділ болу жатады. Ал ұлты араб, құрайыш руынан, әхлі бәйттен, бәйкүнә болу деген сипаттарға қатысты пікірлер біркелкі емес. Осы тұрғыдан алып қарасақ та өз-өзін халифа жариялап алған Бағдадидің осы сипаттардың көпшілігіне мүлдем лайық емес екені анық көрінеді. Тіпті оның осы бүліктерді шығару үшін арнайы дайындықтан өтіп сол аймаққа жіберілген, сырттан басқарылатын «қуыршақ» тұлға екені де бәріне мәлім ғой. Елді Ислам нәрімен сусындату былай тұрсын, халықтың алдына шығып сөйлеуді де білмейтін Бағдадидің АҚШ түрмесінен қалай оңайлықпен шығып, үлкен күшті басқарып отырғаны бізге ой салу керек. Қазіргі таңда Ирак пен Сириядағы өздерінше жиһад деп жариялап жүрген қантөгісті басқарып жүргендердің кім екеніне да қарасақ, мұның Ислам үшін жасалып жатпағанын көреміз. Көптеген сарапшы мамандардың пікірінше оны басқарып отырғандар – Исламның мүддесін мүлдем ойламайтын, Ислам дінімен тіптен қатысы жоқ бұрынғы «Баас-тық» офицерлер.
Сонымен қатар, Сириядағы әскери жағдай орын алмағанда қазіргі әлемдік БАҚ әдейі «сүннит-шиит соғысы» ретінде көрсетуге жатқан жағдай болмас еді. Неге десеңіз Хафиз Асад және Башар Асадтың кезінде де Сирияда сунниттік ислам қысым көрген жоқ. Қайта ол жер сунниттік ілімнің кең таралып, осы ғасырдың ең көрнекті ғалымдары шыққан ел еді. Бұл – мұсылмандардың арасына салынған от.Кезінде Ауғаныстан соғысы барысында Кеңес Одағына қарсы АҚШ тарапынан құрылып, бақыланатын «әл-Каида» ұйымы соңында көптеген елдердің қолдауы және ақпарат кеңістігінде жүргізіліп жатқан PR-дың нәтижесінде қазіргі ИГИШ-ке айналды. Әрине, әлемдегі қара алтынның ең бай қорына ие Таяу Шығыс елдерінде тыныштықтың орнамауы алпауыт елдер үшін өте тиімді. Бұл соғыс – баяғы капиталистік және социалистік екі блоктың қырғи қабақ соғысының әлі бітпей келе жатқан жалғасы. Сондықтан қазіргі таңда әлемде орын алып жатқан Сириядағы, Мысырдағы немесе Украинадағы, Шешенстан, Грузиядағы т.б. қақтығыстардың бәрінің астарында осы себептер жатыр. Сылтаулар әр түрлі болғанымен, астарындағы мақсат бір.
Алау ӘДІЛБАЕВ,
исламтанушы, PhD доктор,
ОҚО